NUKEONIKA NA NAJWIĘKSZYM HAPPENINGU

POPULARNO-NAUKOWYM EUROPY ŚRODKOWEJ

Pod hasłem, „Czym zaskoczy nas świat" 6 czerwca na Rynku Nowego Miasta i Podzamczu odbył się V Piknik Naukowy Radia BIS (jedynego programu poznawczego i edukacyjnego wśród polskich mediów elektronicznych). Pogoda, mimo, że jeszcze rano solidnie lało dopisała i w Warszawie spotkało się grono kilkuset naukowców, reprezentujących blisko siedemdziesiąt instytucji, podejmując się próby prognozowania kierunków rozwoju reprezentowanych przez siebie dziedzin nauki. Znacznie większa grupa odbiorców zapoznała się z Piknikiem za pośrednictwem transmisji w Polskim Radiu BIS, relacji telewizyjnych w stacjach publicznych i komercyjnych oraz internetu. Obszerne relacje z imprezy zamieściły, jak co roku, wszystkie centralne dzienniki, tygodniki i miesięczniki tematyczne. Warto przypomnieć, że I Piknik Naukowy Polskiego Radia BIS zorganizowany w 1997 roku zgromadził zaledwie kilka instytucji. Jednak już wtedy sukces był ogromny. Na Rynku Nowego Miasta zebrało się około pięciu tysięcy ludzi. W 1998, w Pikniku uczestniczyło już trzydzieści instytucji naukowych, rok później pięćdziesiąt. W 1999 roku, w zabawie wzięło udział 25.000 Warszawiaków, którzy spacerowali już nie tylko po Rynku Nowego Miasta, ale i po Podzamczu. W zeszłym, 2000 roku w Pikniku uczestniczyło ponad 30 tysięcy ludzi i blisko 70 instytucji. W tym roku frekwencja przeszła chyba oczekiwania organizatorów. Tłumy zwiedzających były olbrzymie a odpowiadającym na pytania naukowcom bardzo często gardła odmawiały posłuszeństwa po kilku godzinach dyskusji. Pokazy i doświadczenia miały widowiskowy, spektakularny charakter. Interaktywnym prezentacjom towarzyszyły koncerty zespołów, występy estradowe oraz liczne konkursy z nagrodami. Polską nukleonikę godnie reprezentowały na pikniku Instytut Problemów Jądrowych i Instytut Chemii i Techniki Jądrowej. Namioty obu instytutów były stale oblężone. Tematów do dyskusji nie brakowało. Jak wiadomo w ostatnich miesiącach opinia publiczna niepokojona była wieloma „sensacyjnymi doniesieniami” z zakresu ogólnie pojętej nukleoniki. Wystarczy przypomnieć problem tzw. „Syndromu Bałkańskiego”, czyli „afery” z użyciem w Jugosławii przez kraje NATO pocisków ze zubożonym uranem. Następnie w sposób sensacyjny doniesiono o transporcie przez nasz kraj zubożonego uranu dla elektrowni atomowej w Temelinie. W kwietniu szeroko komentowano 15 rocznicę awarii w Czarnobylu. W ostatnich dosłownie tygodniach ujawniono fakt poparzenia w wyniku naświetlań wiązką elektronów akceleratorowych pacjentek ze szpitala w Białymstoku. Pracownicy IPJ, IChTJ wsparci przez członków Polskiego Towarzystwa Nukleonicznego z Instytutu Energii Atomowej starali się na gruncie naukowym komentować te wydarzenia. Pomocnymi były tu proste doświadczenia z promieniowaniem jonizującym. Udowadniano, że stykamy się z nim na co dzień i jest ono również w nas: dorosły człowiek zawiera około 200 gramów potasu występującego w postaci izotopów K-39, K-40 i K-41. Izotop K-40, którego zawartość wynosi 0,012% ma czas połowicznego rozpadu 1,28x10⁹ lat i jest promieniotwórczy. Przygotowano około 400 g dostępnego w handlu chlorku potasu (odpowiednik około 200 g potasu), którego aktywność można było zmierzyć licznikiem Geigera-Mullera (porównywalną z rudą uranową). Pokazywano, że jesteśmy stale narażeni na działanie niskiego, naturalnego tła promieniowania jonizującego z gleby i kosmosu. Można było się przekonać, że wiele produktów codziennego użytku promieniuje. Przykładem były przedwojenny zegarek ze świecącym cyferblatem oraz naturalnie promieniotwórcze minerały. Wyjaśniano, że promieniowanie jonizujące jest stosowane obecnie do korzystnej modyfikacji właściwości fizycznych, biologicznych, i chemicznych materiałów. Techniki radiacyjne znalazły zastosowania w przemyśle, medycynie, rolnictwie i ochronie środowiska. Przykładowo prezentowano rurki i taśmy termokurczliwe, służące np. do izolacji przewodów elektrycznych. Każdy mógł sam podgrzać rurkę lub taśmę przy pomocy małej dmuchawy elektrycznej. Goście stoiska mogli przekonać się o działaniu membran trekowych (o otworach wielkości 0,22 mikronów) zatrzymujących bakterie i służących do wyjaławiania płynów, filtrując emulsję przez mały filtr strzykawkowy lub uzdatniając zanieczyszczoną wodę z akwarium. Polskie Towarzystwo Nukleoniczne przygotowało planszę ze schematem elektrowni atomowej. Pracownicy IEA objaśniali sposób jej działania oraz odpowiadali na pytania dotyczące problemów bezpieczeństwa i składowania odpadów promieniotwórczych. Dyskutowano na temat zagrożeń ze strony promieniowania jonizujacego. Nie ma wątpliwości, że promieniowanie jonizujące jest szkodliwe dla zdrowia. Jednak ryzyko związane z niskimi dawkami promieniowania jest stosunkowo małe, szczególnie w porównaniu z ryzykiem związanym np. z paleniem papierosów lub jazdą samochodem. Prezentowano plakaty, na których pokazano poziom ryzyka dla zdrowia wynikający z różnej działalności człowieka Wyjaśniano, jaki wpływ na zdrowie ludności w Polsce wywarła katastrofa, w Czarnobylu. Przygotowano plansze z zakresami skażenia terenów w Polsce oraz "symulacją" skutków biologicznych, jakich możemy się spodziewać. Przygotowano próbki zubożonego uranu i pokazywano, że uran odizolowany od jego produktów jest słabo radioaktywny. Piknik by w pewnym sensie również świętem dzieci ze szkół podstawowych, stąd nikogo nie dziwiły czasami proste, choć efektowne zabawy dla tej grupy wiekowej. Do tego poziomu wiekowego dostosował się IPJ. Jego doktoranci - przy silnym wsparciu uczniów jednej ze szkół, którzy w ten sposób ‘zarabiali’ na wycieczkę do Świerka zabawiali dzieci pokazami intrygujących eksperymentów. Walce na pochylni i bilard dzięki niekonwencjonalnie przemieszczonym środkom ciężkości przyciągnęły uwagę wielu kandydatów na eksperymentatorów. Trudno w to uwierzyć, ale do zabawy w trafienie piłeczką powiększonego bilion razy jądra ustawiały się kolejki. Tym bardziej, że wygrać można było koszulkę i dyplom potwierdzający rozbicie jądra. Oceniając przebieg Pikniku, należy go uznać za imprezę bardzo udaną. Szkoda, że oba instytuty nie miały namiotów obok siebie, jak na przykład fizyka uniwersytecka i politechniczna. Pozwoliło by to obsłużyć pełen zakres wiekowy odwiedzających oraz wspólnymi siłami odeprzeć napór zdarzających się wśród nich oszołomów. Największym zaskoczeniem mogło być logo pikniku. Uniwersalnym symbolem nowoczesnej nauki okazał się bowiem atom. Warto też dodać, że również KBN w swoim logo wykorzystuje ten motyw. Gdyby tylko powszechnie uznany symbol znalazł odzwierciedlenie w powszechnej praktyce docenienia tej dziedziny przez nosicieli owego symbolu.

VI SZKOŁA STERYLIZACJI I HIGIENIZACJI

W dniach 24-25 maja 2001 roku w Instytucie Chemii i Techniki Jądrowej (IChTJ) odbyła się VI Szkoła Sterylizacji i Higienizacji Radiacyjnej. Spotkania te mają już kilkunastoletnią tradycję i zawsze stanowią doskonałą okazje do wymiany doświadczeń między pracownikami naukowo zajmującymi się zagadnieniami chemicznych, fizycznych i biologicznych skutków oddziaływania promieniowania jonizującego z materią a praktykami zainteresowanymi wykorzystaniem technik radiacyjnych w różnych dziedzinach wymagających wyjaławiania materiałów. Miejsce spotkania zostało wybrane nieprzypadkowo. W IChTJ od 1993 roku działa bowiem w pełni przemysłowa, wyposażona w akcelerator elektronów Elektronika 10/10 Stacja Sterylizacji Radiacyjnej Sprzętu Medycznego, Przeszczepów, Farmaceutyków i Kosmetyków. Słuchacze Szkoły, wśród, których byli producenci sprzętu medycznego, farmaceutyków, kosmetyków i przypraw ziołowych, lekarze, pracownicy Wojewódzkich Stacji Sanitarno Epidemiologicznych, doktoranci i studenci mieli okazję, bardzo często pierwszy raz w życiu obejrzeć instalacje radiacyjne. Wiele osób było zaskoczonych dowiadując się, że sterylizacja radiacyjna jest w pewnym sensie polską specjalnością. Pierwsze prace na temat były, bowiem opublikowane przez naszą wielką rodaczkę Marię Skłodowską Curie.

Organizatorom udało się w tym roku zaprosić do wygłoszenia referatów grono znakomitych fachowców z Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej, Międzyresortowego Instytutu Techniki Radiacyjnej, Akademii Medycznej w Warszawie, Akademii Medycznej w Łodzi, Akademii Medycznej w Poznaniu, Instytutu Leków, Polskiego Komitetu Normalizacji i Instytutu Chemii Przemysłowej. Wiodącym tematem konferencji była sterylizacji radiacyjna wyrobów medycznych i przeszczepów. Zachowanie higieny medycznej, której celem jest zapobieganie zakażeniom i przenoszeniu przez pacjentów chorób epidemicznych ze szpitali, możliwe jest dzięki utrzymaniu w warunkach sterylnych do momentu kontaktu z pacjentem wszelkich utensyliów służących do wykonywania zabiegów, leków i odżywek. Niedobory w zakresie zapewnienia sterylności wyrobów medycznych są obecnie ogromne, a klasyczne sposoby wyjaławiania wykorzystywane w szpitalach okazują się niewystarczające. Optymalnym rozwiązaniem jest stosowanie przez lekarzy i personel medyczny sprzętu medycznego jednorazowego użytku, który otrzymuje się w szczelnym opakowaniu i wyjmuje tuż przed zastosowaniem. Wyjaławianie sprzętu i materiałów medycznych metodami wielkoprzemysłowymi ma tą dodatkowa zaletę, że obowiązują tu z reguły dużo wyższe wymagania odnośnie przestrzegania higieny niż w lokalnych małych urządzeniach sterylizujących. Sprzęt medyczny jednorazowego użytku jest zwykle produkowany z tanich polimerów, które nie nadają się do obróbki termicznej. Doskonałe rezultaty uzyskuje się natomiast stosując w tym przypadku promieniowanie jonizujące. Metody zimnej sterylizacji radiacyjnej posiadają cały szereg zupełnie unikalnych zalet takich jak: niezawodności, szybkości procesu, braku szkodliwych pozostałości po obróbce, możliwość sterylizacji wyrobów w opakowaniach zbiorczych. Dzięki temu promieniowanie gamma źródeł kobaltowych i wiązka szybkich elektronów znalazły uznanie producentów na cały świeci i z powodzenie konkurują z innymi metodami wyjaławiania.

W ostatnich latach sterylizacja radiacyjna znajduje również coraz większe zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym i kosmetyczny. Producenci z tych branż idąc za przykładem wytwórców sprzętu medycznego coraz śmielej sięgają po nowoczesne rozwiązania radiacyjne. W trakcie Szkoły starano się podkreślić, że właśnie wykorzystanie w procesach wyjaławiania i higienizacji promieniowania jonizującego powinno być dodatkowym atutem w konkurencji wyrobów na rynku. Wiadomo już, że wiele krajów europejskich stara się ograniczyć zużycie tlenku etylenu do sterylizacji. Obróbka radiacyjna staje się, więc w wielu przypadkach, w skali przemysłowej, jedynym rozsądnym rozwiązaniem problemu jałowości wyrobów medycznych. W tej sytuacji krajowi producenci, chcą w przyszłości konkurować na rynku europejskim powinni już teraz myśleć jak sprostać wymaganiom stawianym przez UE. Szkoła spełniła w tym zakresie swoją rolę, pozwoliła bowiem przedstawić stan sterylizacji radiacyjnej w naszym kraju na tle sytuacji światowej w tej dziedzinie. Dużo uwagi poświęcono omówieniu działalności Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej w zakresie dostosowania polskich przepisów w tym zakresie do standardów światowych i europejskich.

Zmieniając nieco w porównaniu z poprzednimi edycjami tytuł konferencji chciano podkreślić rosnące znaczenie obróbki radiacyjnej ziół i przypraw ziołowych. Stosunkowo niedawno polscy producenci tych „delikatesowych” wyrobów przekonali się do zalet radiacyjnej metody higienizacji. W trosce o zdrowie konsumentów i wizerunek firmy przełamali stereotypowe uprzedzenia do technik jądrowych i z dużym powodzeniem wykorzystują instalacje akceleratorowe do higienizacji swoich produktów. W dużej mierze było to możliwe dzięki działalności edukacyjno-promocyjnej prowadzonej w ramach szkół sterylizacji. W czasie konferencji przekazano również wiele podstawowych informacje na temat innych zastosowań technik radiacyjnych w przemyśle, rolnictwie, ochronie środowiska i dzieł sztuki, we wdrażaniu, których Instytut Chemii i Techniki Jądrowej oraz Międzyresortowy Instytut Techniki Radiacyjnej znajdują się wśród czołowych krajów na świecie. Szkoła była dobrą okazją do podsumowania dotychczasowych osiągnięć IChTJ i współpracujących z nim wytwórców i naukowców w zakresie sterylizacji radiacyjnej.

Wszystkie wykłady została opublikowane w postaci skryptu. Z myślą o osobach zainteresowanych tą publikacją przytaczamy tytuły artykułów:

dr Wacław Stachowicz, Sterylizacja radiacyjna na tle innych metod wyjaławiania

dr Przemysław Panta, Podstawy oddziaływania promieniowania jonizującego z materią

dr Eugeniusz Czerniawski, Mikrobiologiczne aspekty sterylizacji radiacyjnej

dr Zbigniew Zimek, Akceleratory elektronów przeznaczone do sterylizacji radiacyjnej prowadzonej w instalacjach przemysłowych, usługowych i szpitalnych

dr Włodzimierz Bogus, Izotopowe źródła promieniowania w sterylizacji sprzętu medycznego i konserwacji zabytków

prof. dr hab. Barbara Marciniec

Ocena wpływu sterylizacji radiacyjnej na substancje lecznicze w stanie stałym

mgr Iwona Kałuska, Normy dotyczące sterylizacji radiacyjnej

mgr Iwona Kałuska, Sterylizacja radiacyjna wyrobów medycznych w IChTJ

mgr Dorota Prokopczyk, Zastosowanie promieniowania jonizującego w wytwarzaniu produktów farmaceutycznych

doc. dr hab. Andrzej Wójcik, prof. dr hab. Irena Szumiel, Biologiczne działanie i ryzyko promieniowania jonizującego

dr Małgorzata Lewandowska-Szumieł, Sztuczne materiały implantacyjne – rola biomateriałów w inżynierii tkankowej

prof. dr hab. Anna Dziedzic-Gocławska, Wpływ warunków sterylizacji radiacyjnej (dawki, temperatury) oraz stopnia uwodnienia próbek na inaktywację patogenów oraz na radiacyjnie indukowane zmiany w przeszczepach łącznotkankowych i ich składnikach

dr Teresa Achmatowicz, Nowy system rejestracji środków farmaceutycznych i materiałów medycznych w Polsce

dr Przemysław Panta, mgr inż. Wojciech Głuszewski, Kontrola dozymetryczna przemysłowej sterylizacji sprzętu medycznego

mgr inż. Wojciech Głuszewski, dr Przemysław Panta, Radiacyjna modyfikacja właściwości materiałów

prof. dr hab. Zbigniew Zagórski, Postępy sterylizacji radiacyjnej na tle ostatniego wydania monografii

dr Zbigniew Zimek

Wykorzystanie metody Monte Carlo dla oceny dawki pochłoniętej w obiektach poddanych działaniu wiązki elektronów.

prof. dr hab. Janusz Rosiak, Radiacyjna inżynieria biomateriałowa

dr Wacław Stachowicz, Samodzielne Laboratorium Identyfikacji Napromieniowania Żywności

doc. dr hab. Wojciech Migdał,, mgr Katarzyna Malec – Czechowska, Radiacyjna dekontaminacja przypraw ziołowych

dr Barbara Świerz-Motysia, Kompozycje polichlorowinylowe o podwyższonej odporności radiacyjnej

prof. dr hab. Andrzej. G Chmielewski, Zastosowania izotopów trwałych w medycynie

mgr inż. Piotr Kik, Opatrunki hydrożelowe

Bardzo pozytywnie oceniając przebieg i wyniki tegorocznej konferencji, już teraz możemy zapowiedzieć kolejną VII Szkołę Sterylizacji i Higienizacji Radiacyjnej, którą IChTJ wspólnie z Polskim Towarzystwem Nukleonicznym i przy poparciu Państwowej agemcji atomistyki zamierzają zorganizować w maju 2003 roku.Naszym czytelnikom będziemy bardzo wdzięczni za wszelkie uwagi, które pozwolą zorganizować przyszłą Szkołą w jeszcze lepszy, bardziej interesujący sposób.